SA LANDAS NA YAON
Maikling Kuwento ni Alberto Segismundo Cruz
Hindi sinasadyang natuklasan ni Linda ang kahapon ng kanyang iniibig. Dahil doo'y bumuo siya ng magandang pasiya.
Katulad ng lahat ng bagay na nagbabago sa daigdig, ang pangitain sa buhay ni Menandro ay nagbabago rin. Sampung taon halos sa Estados Unidos at isang taon at kalahati sa Europa, bago nagbalik
sa sariling bayan, siya'y nakalimot na halos sa nayong Sta. Monica na kanyang pook na sinilangan.
Siya ngayo'y hindi na ang maramdaming binata. Hindi na ang dating mapangarapin at mapagtingala sa langit. Hindi na siya naniniwala sa mga pamahiin o sa ibubunga ng mga sawikain. Hindi bugtong ang buhay para sa kanya. Anuman ito ay kailangang madama at mapakiharapan. Ang pusong mahina, ayon sa kanyang palagay, ay mapapatalaga sa pagkapalungi.
Kaya nang makapagbalik na sa Maynila ang binatang inhinyero ay hindi siya nagpaliguy-ligoy. Inayos ang kanilang kabuhayan matapos na mapagtibay sa hukuman ang huling testamento ng kanyang yumaong ina, si Donya Clara Regalado de AIba. Hindi
nagtagal at nabuksan na rin ang kanyang tanggapan sa isang makabago't malaking gusali sa Escolta.
Sa kanyang tanggapan sa Escolta namuko ang isang bagong pag-ibig. Tuwing lalapit at mag-aabot sa kanya ng anumang minakinilya ang kanyang kalihim na si Linda Rosaflor ay kung bakit sumasasal ang tibok ng puso niya.
Ang ngiti at ang titig ng kalihim niya'y naghahatid sa kanyang dibdib ng isang uri ng pabangong nagpapasariwa ng mga alalahanin sa Pransiya at ng isang uri ng burgundy sa isang maubas na purok ng Italya. Ano kayang mahiwagang kapangyarihan mayroon si Linda upang tigatigin nang gayon ang kanyang kaluluwa, na handa niyang iukol sa propesyon at sa sining?
Sa kabilang dako, si Linda pala naman ay nakikiramdam din. Sa bawa't tipa sa makinilya ng magaganda't makikinis niyang daliri ay
parang naririnig ang lihim na pintig ng puso ng binatang inhinyero – ni Menandro. (Ah! talagang walang hindi natutudla ng palaso itong malikot na batang si Kupido...)
Anupa't habang lumalaon ay lalo namang tumitimyas ang pagkakaibigan ng binatang inhinyero at ng kalihim niya sa tanggapan. Parang hamog sa uhaw na bulaklak, waring tilamsik ng liwanag sa nangungulugong ibon, tila halik ng silahis na biglang pumunit sa magdamag na karimIan: -- nagkatagpo sa isang sangang-daan ang nagkakahiwalay na mga guniguni! Iyan ang nangyari kay Menandro at kay Linda. Malimit silang mag-piknik sa Los Banyos at Pagsanghan; malimit silang magsimba sa Antipolo; malimit din silang magparaan ng nmga dapit-hapon sa Luneta at malimit din silang makita sa pagsasayaw sa isang kIub na panggabi sa baybay-dagat ng Dewey Boulevard...
Isang hapon ng araw ng Sabado sa Luneta, Si Menandro, gaya nang dati, ay naghihintay kay Linda sa dakong kanluran - sa may salansan ng mga bato sa baybayin ng look. Walang anu-ano'y natanawan niyang bumababa ang dalaga sa isang taksi na waring may kasama. Kumaba ang kanyang dibdib. May kasama si
Linda? Sino kaya siya? Naitanong ni Menandro sa sarili. Nang makalunsad na ang dalaga ay iniyabot nito ang kanang kamay sa nasa
loob pa ng sasakyan, at nanaog ang isang batang lalaking
lilimahing taon. Kapatid kaya ito ni Linda? May "kahapon" kaya ang dalaga? At noon lamang ipagtatapat kaya ipinagsama sa pook na liwaliwan? Naisaloob pa ni Menandro. Sa katotohana'y nagimbal ang kanyang katauhan. Hindi niya inaasahang may kasama pala ang kalihim niya, sa pagkakataong yaon na may mahalaga pa naman siyang ipagtatapat...
Nang mapalapit na si Linda sa tumpok ng mga batong buhay at nang matiyak niyang nakangiti ito saka pa lamang nagkaroon ng panibagong damdamin at sigla si Menandro na magsalita.
-- Sino ang batang iyan, Linda? -- at sumasal ang tibok ng puso niya, sapagka't naakit siyang lubha ng bata.
-- Fredi, ang pangalan niya. Siya'y inaanak ko, at sa ibang araw ay ipakikilala kita sa ina niya.
Sa huling pangungusap ni Linda ay namula ang mukha ng binatang inhinyero. Sangmundong alalahanin at gunita sa isang "kahapon" ang matuling nagbalik sa katauhan niya. Waring may isang makapangyarihang hintuturo na nagpatingin sa kanyang mga mata sa kabilang dako upang matanaw na pamuli ang landas ng nakalipas: ang "kahapon" ng kanyang buhay at ang mga kadahilanang nag-udyok upang lisanin niya ang sariling bayan, laban man sa kanyang loob.
Marahil ay ganito na rin kalaki ang kanyang bunso, kung nabubuhay pa. Siya, na umibig at nagmahal sa isang banal na babaing pinagkasalahan niya. Isang babaing nagdanas ng hirap at pagpapakasakit, nguni't hanggang sa wakas ay naging matapat sa kanyang puso.
Nguni't, ano ang kanyang magagawa sa harap ng mga nangyari? Kinailangan niyang umalinsunod sa payo ni Donya Clara upang maikubli ang isang "escandalo", sang-ayon din sa matandang ginang na ito, na kanyang ina.
Ang pakikipagkaibigan niya kay Leonisa Merced na noo'y kasama ng ina nitong napilitang maglingkod sa tahanan ng mga Alba ay isang bukas pang aklat sa kanyang puso. Naging makasalanan ang kanilang pag-ibig, datapwa't sa mata ng Diyos at sa mata ng tao, ang pag-ibig na ito ay wagas, palibhasa'y nahugasan ng luha ng pagdaramdam at pagtitiis.
Malupit nga ang pasiya ni Donya Clara. Sapilitang pinapagtapos si Menandro ng pag-aaral sa Estados Unidos. Pagkatapos ay pinapagdaan pa sa Europa. Sa loob ng panahong iyan, ang mag-inang naglilingkod ay tumanggap ng alimura, pag-uyam at upasala sa mayaman at may "marahas" na dilang si Donya Clara.
-- Ulila kami at api pa! -- ani Isang. - Nguni't hindi po tumpak na kami'y magpakamatay na sa inyong alimura.
Mula noon ay lumayas na ang mag-inang mahirap sa tahanan ng mga Alba, sa kabila ng sigaw ni Donya Clara na ang sanggol ay "akin ding apo iyan!"
-- Wala na po kayong apo! -- mahayap na tugon ng nagdadalamhating ina. – Bunso po namin ito ni Menandro sa
ibigin ninyo't sa hindi...
Palibhasa'y busabos ng masamang kapalaran, ang mag-inang nagdanas ng hirap at sakit sa tahanan ng mga Alba ay kinahabagan din naman ng Diyos. Isang kamag-anak ang, nasumpungan nila, at sa tulong nito ay nakapanahanan nang maayos ang mag-ina sa isang sulok ng purok ng Sampalok. Isang mangangalakal at may magandang kalooban, nagpasiya si Mang Sendong na pinsan ng ina ni Isang na papag-aralin ang huli ng karunungan sa pananahi.
Ito nga ay naganap, at sa hinaba-haba ng panahon ay naging "modista" si Isang at nagkaroon ng maraming suki, maging sa mataas na lipunan. Isa na sa mga suking ito si Linda Rosaflor.
Nang magbalik sa sariling bayan si Menandro ay nasalubong agad ng dalawang dagok sa kanyang buhay. May sakit sa puso si Donya Clara at ang kanyang mag-inang pinagkasalahan ay wala na sa kanilang tahanan. Kinabukasan din ay naghanap na siya at nagtanong sa kinaroroonan ni Isang at ng kanyang bunso, na sa palagay niya'y buhay pa rin hanggang sa mga sandaling yaon.
Kaya't nang makatagpo ni Menandro ang batang lalaking akay ni Linda ay gayon na lamang kalaki ang kanyang pagkaakit, at naging daan ng panunumbalik ng sangmundong alalahanin at gunita sa katauhan niya. Nagbalik ang kahapon.
Subali't nabigo si Menandro sa paghanap sa mag-inang ibig niyang matagpuan. Napagal siya at nasayang ang panahon, ngayon pa namang marami siyang gawain at kinakaharap na suliranin sa kanyang propesyon. Kaya't nang bumilang na siya ng ilang linggo ay nagbagong-akala na rin siya. Maaaring may asawa na si Isang at napalayo sa Maynila. Maaari namang sadyang nilimot na siya't pinakasumpa-sumpa ng dating minamahal. Pinag-aralan niya ang unti-unting lumimot na rin. Siya na rin ang Iumunas sa sugat ng pusong likha ng mapapait na gunitain ng nakalipas… Ito ang nagbigay-daan upang ititig ang mga mata niya sa ibang dilag. At sa atas ng pagkakataon at ng mga pangyayari ay sa kalihim niya, kay Linda Rosaflor, tumibok nang panibago ang kanyang puso. Ang pagkakalapit at pagkakaugnay ni Menandro at ni Linda sa gawain sa araw-araw ay lumikha ng isang magandang pangitain ng pag-ibig sa tanggapan ng inhinyero.
Hanggang sa dumating nga ang kanilang pagkikitang muIi sa Luneta na may akay na batang lalaki si Linda. Simula na noon ay laging kasama na ni Linda sa pagpapasyal ang tinurang bata. Giliw na giliw naman si Menandro. Malimit pang siya ang umaakay sa bata at ibinibili ito ng lobo. Nalulugod naman si Linda sapagka't sa wakas yata'y magliliwanag din ang langit ng pag-ibig sa kanya, sang-ayon sa pakahulugan niya sa pag-ibig na ito.
Bagaman may lihim ding pag-ibig si Linda kay Menandro, pinakaingatan niyang mahalata ng binata. Sa ubod ng puso niya'y nananaig pa rin ang mithiing masubukan ang katapatan at kawagasan ng binata. Nais niyang matiyak kung talagang si Menandro ay magiging kanais-nais niyang kabiyak ng dibdib ...
Isang hapon ay nagpasama si Linda kay Menandro sa pagpapatahi ng damit sa kanyang "modista" na may patahian sa Sampalok.
-- Pagkakataon na ito upang makilala mo ang ina ni Fredi, -- malugod na paliwanag pa ng dalaga.
Sumang-ayon naman ang binatang inhinyero at sa kanyang matuling "Impala" ay sumakay sila. Hindi nagtagal at sila'y nakarating sa pook. Nang tumigil na bigla ang kotse, ang "modista" ay sumilip sa siwang ng bintanang may marikit na kortina. Sa harap ng mapait na katotohanang kanyang nakita ay naramdaman niyang parang biglang bumagsak ang bigat ng daigdig sa katauhan niya. Ilang saglit ding tila ibig siyang mawalan ng malay. Salamat at malapit siya sa katre at doon siya napahandusay. Nang mahimasmasan ay nagpahid agad ng tumulong luha sa kanyang mga mata. Nang mapuna ni Linda ang pagluha ng kanyang kumare ay nag-usisa agad.
-- Walang anuman. -- ani Isang. -- Nagugunita ko lamang ang nanay.
-- Ipakikilala ko pa naman sana sa iyo ang aking kaibigang inhinyero. –pagtatapat ni Linda.
-- Utang na loob, kumare, -- hadlang ni Isang – Sa ibang araw na. -- Bukas ay pumarito ka at may mahalaga akong ipagtatapat sa iyo. Yari na ang iyong damit na panggabi. Madadala mo na ngayon ...
Kinabukasan din ay binuksan ni Isang ang dibdib sa kanyang kumare. Ipinagtapat ang lahat. Isinalaysay ang kanyang kalbaryo sa pag-ibig! Naluha rin si Linda. At, nayapos tuloy ang kanyang
kumare.
Ilang araw na hindi nakapasok sa tanggapan ng inhinyerong pinaglilingkuran si Linda Rosaflor. Isang tanghali ay tumawag ang dalaga sa tanggapan at ipinakiusap na magkausap sila ni Menandro. Naganap ito, at sa pagkakataon ay ipinagtapat na lahat ni Linda ang "kasaysayang malungkot" ng kanyang kumare.
-- Dinaramdam ko hangga ngayon ang mga pangyayari, -- ani Menandro. – Inaasahan kong ako'y patatawarin niya.
-- Hindi kapatawaran ang kailangan, -- buong pagdaramdam na pahayag ni Linda. -- Paligayahin mo ang may karapatang lumigaya. Limutin mo ako at ang aking pag-ibig ay maaari kong iukol sa maraming dakilang bagay, gaya ng pagkakawanggawa.
-- Linda! -- habol ni Menandro.
-- Hindi kita binibigyang sala, Menandro, --patuloy pa ng dalaga. --
Nguni't kung ako'y iniibig mo, lalong magiging dakila ang pag-ibig
na iyan kung iuukol mo sa mag-ina.
-- Hinanap ko sila, nguni't nabigo ako! – pagtatanggol ng inhinyero.
Nakangiti si Linda, nguni't may luha ang mga mata.
-- Kung iyan ang nais mo. -- Malumanay na saad ng binata.
-- Ipangako mo sa akin, -- pahayag pa ni Linda.
-- Kung ako'y magiging marapat pa sa kanya! – mariing sabi ni Menandro.
-- Malaon ka nang hinihintay niya! -- tugon ni Linda, na noon ay nakangiti na nang buong lugod ...
Tumalikod si Menandro at pasugod na sumakay sa kanyang kotse. Inatasan ang tsuper na magtungo sa Sampalok. Sa landas na siyang maghahatid sa kanya sa tahanan ng kanyang mag-ina.
Nang Tumanda si Ikeng
Kuwento ni Alberto Segismundo Cruz
“Tandang Ikeng”, karaniwang tawag sa isa kong kababatang kailan lamang ay namahinga na sa paglilingkod sa pamahalaan. Sumilid na di kawasa sa aking isip na ganyan na rin ang maitatawag aa akin, sapagka’t nagkakahabulan kami ng gulang ni Enrique Villamar. Kamakailan lamang nang siya’y dalawin ko sa isang makabago’t maituturing na maharlikang “subdivision” sa labas ng lungsod ng Maynila’y naibulalas niya ang lahat sa akin. . . katulad din ng dati - matapat at mapagtiwala. . .
Ito ang aking tahanan ngayon o sa lalong tumpak ay sa isa kong anak na lalaki, na bukod sa matalino'y siya pa ring naging mapagtagumpay sa larangan ng kabuhayan. Isang tagapamahala ng isang kompanya sa pananalapi, bukod sa pagiging arkitekto't kontratista pa. Hindi pa siya nag-aasawa, kaya't ang pinakabunso kong anak na babae, si Cynthia, ay naririto rin. Nag-aaral siya sa isang kolehiyo ng mga madre at magtatapos na ngayon sa karunungan sa sining na pantahanan at sa tinatawg na “interior decoration”.
Maganda ang bahay na ito. Hindi sa malaki o sa mga tanging kagamitan na pangsangkap upang mabuo ang isang tahanang napaggugulan ng may pitumpung libong piso, bukod sa solar o lote. Saka sa kagandahan ng pagkakavari’y naparagdag pa rin ang kariktan ng “landscape” na kahilihili. Ang pinakamarikit na panig ay ang maliit na “swimming pool” na naliligiran ng rosas, lila’t “million pinks”. Sinuman ay tiyak na makapagsasabi na ang mag-anak na Villamar ay may makabago’t artistikong tahanan. Tunay, sapagka’t bukod sa planong sadyang pinagsumakitan ng aking anak na arkitekto’y may ilang bahagi pa ang aming tahanan na kaakit-akit at kinuha sa isang magasing amerikano ukol sa maririkit na tahanan. Ang mga bagay na ito’y ang “terrace”, “promenade” at ang isang altar sa sulok ng bakuran ukol sa “Nuestra Senora de Lourdes”.
Sinumang nakakikilala sa akin na kumita ng unang 1iwanag, lumaki’t nagkaroon ng kabiyak ng dibdib sa isang mataong purok na gaya ng Tundo, nguni’t sa kasalukuyan ay nakatahan sa dakong ito sa isang marikit na “bungalow” ay maaaring makapaghinala na kundi man ako tumama sa swipistek o loterya’y naka-“jack-pot”, marahil, sa isang paraang. . . (alam na ninyo!) Datapuwa’t sa katotohanan - mapait at hindi maipagkakaila. – ako’y umaasa lamang sa aking mga anak o sa anak kong guminhawa sa pagtatagumpay niya sa pag-aaral at sa larangan ng kabuhayan. At, sapagka’t ako’y ama niya, madaling malirip na kung ano ang kaligayahan niya’t kasaganaan ay siya ko ring natitikman at nararanasan.
Ang lahat nang naipagtapat ko ay nauukol aa aking kalagayan sa kabuuan, sa gitna ng kariwasaan. Hindi ang aking pagiging kinapal na isa nang balo (walang kasalo sa ligaya’t kahati sa hilahil), isa nang sapilitang pinamahinga ng pamahalaan, sang-ayon sa tadhana ng batas sa pamamahinga; at sa ibabaw ng lahat, ay isa nang itinuturing na matanda – wala nang silakbo ang dugo, wala nang lakas at wala na ring lahat ng kulay-rosas na daigdig ng sariling pangitain. Dito nakasalalalay ang aking pagdaramdam. Para bagang kung matanda na ang tao’y wala nang kabuluhan. Napapansin ang kulubot ng mukha, ang bilog na guhit sa dalawang mata, ang pinilakang buhok, ang mabagal na lakad saka ang iba pakiwari ko’y ipinalalagay na ako, sa likod ng pagka-lalaki’y. . . sadyang dapat na lamang na maghintay ng tulong na sa wikang-Kastila'y “pension vitalicia”. At ang lalong masakit ay ang ganitong pangyayari: Manaog ka sa bus na iyong sinasakyan, anang konduktora sa kanyang tsuper: “Hintay muna, bababa ang matanda”. Napatungo ka sa pamilihan at nagkataong nakatitig ka sa isang nagtitinda na may kahilaban na ang gulang, bagaman “simpatika”, ang malimit na alok ay ganito: “Lolo, hindi po ba kayo bibili ng anumamg prutas? Narito po ang ubas P5.70 po lamang isang kilo.” Maparaan ka sa nagtitinda ng mga bulaklak at sampagita sa Kiyapo, ang isang dalagita’y titigatig sa iyong paghakbang, tungo sa simbahan: “Sampagita, Lolo”. At minsan naman ay isang marikit na “coed” ang nakabungguan ko sa tapat ng isang malaking sine sa Abenida Rizal: “Hindi ko kayo sinasadya, Lolo, paumanhin niya, at hinimas-himas pa ang aking kaliwang bisig, saka ngumiti na lipus-katimyasan.
Anupa’t ang isang matanda'y wala nang magandang pangitain wari sa kanyang buhay. Buhay ka, subali’t parang hindi na kabilang sa hukbo ng mga mamamayang maaaring asahan sa anumang gawaing mapapakinabangan ng lipunan.
Nawawatasan mandin ako ng aking anak na binata, gayon din ng aking anak na dalaga. Ibig nilang makalimot ako sa mga pangitaing malungkot sa buhay. Malimit na ako’y sadyang pinagpapasyal. Bumili ang anak kong lalaki ng isang “Jeep Eishenhower” upang magamit ko sa pagpapasyal. Datapuwa’t ayokong magsasakay sa jeep, lalo na’t ako’y magpapasyal o maglalakad sa pagpapahangin sa Luneta, kundi man sa panonood sa sine, sapagka’t nangagamba akong baka pa manakaw ang jeep ay mapahiya lamang ako sa aking mga anak.
Datapuwa’t isang dapit-hapong pauwi na ako buhat sa pamamasyal, matapos na ako’y makainom ng “root beer” at makaubos ng isang malaking saklob ng “special chicken sandwich” ay ano ba’t nasalubong ko ang may dalawampung taon nang naging kasintahan ko, subali’t hindi ko naging kapalaran. Siya ay bata kaysa akin nang may labingdalawang taon. Ang nakapagtataka’y hindi siya nagbabago. Mandi’y naging mapagpala sa kanya ang panahon. Hindi man nagkapilak ang buhok, palibhasa’y noon pa mang araw’y sadyang kulay-mais na ang buhok niyang bahagyang kulot. Hindi siya napakaputi na gaya ng isang mestiza, nguni’t ang balat niya’y kayumangging maliwanag at manipis; at kung tititigan mo ang pisngi’y mala-rosas pa. Naroon pa rin sa dalawang pisngi ang dalawang puyo na nagpapagunita ng kanyang oo sa akin, na nang kanyang bitiwan at marinig ko’y nahagkan ko ang kanyang mala-sagang labi. Paano’y mainit pa ang dugo ko noong aking kabataan.
Tinawag niya ang aking pangalan. Narinig ko ang mataginting na tinig niya na mandi’y lalong tumimyas sa himig ng mga alingawngaw ng mabulaklak naming kahapon. Pagkatapos ng mahigit na dalawampung taon (Diyos ko!) saka ko pa lamang narinig ang tunay na musikang nakapagpatibok ng aking tahimik na puso! Kalakip ng tawag niya ang lambing ng isang pagsuyong dinalisay ng pagsasakit at pananabik sa isang paghihintay na nawalan ng kabuluhan. Kasangkap ng tinig niya ang awit ng kabataan noong panahong yaon, noong ako’y tumutula’t nakalilikha pa ng maririkit na larawan, bilang isang nakapagtapos sa “Bellas Artes” ng Unibersidad ng Pilipinas.
Lumingon ako’t sinipat ang tumawag sa aking pangalan sa likuran. Siya nga ang aking nakita! Wala nang iba pa! Siya na hindi minsang naging paksa’t “inspiracion” ng aking mga tula’t kathambuhay na nasulat.
-- Kumusta ka? – payapos niyang sabi sa akin, na parang nakatagpo ng isang kapatid na malaon nang hindi nakikita’t kung saan dako ipinadpad ng kapalaran. Halos naumid ang aking dila. Kinailangan ang ilang saglit pa bago ako nakatugon. – Ikaw ay si. . . (at binanggit ko ang kanyang pangalan). --
-- Datapuwa’t hindi iyan ang tawag mo sa akin, -- sabi pa niya. – Tawagin mo sana ako, gaya ng dating palayaw mo sa akin noong ako’y hinahandugan mo pa ng mga tula. –
Binanggit ko ang kanyang palayaw – ang sagisag ko sa kanya – bilang “inspiracion” ng aking mga tula’t iba pang sinulat.
-- Iyan nga ang tawag mo sa akin! – malugod niyang sambit. – Kung wala tayo sa lansangan ay mahahagkan kita, -- sambit pa niyang lipos ng katuwaan.
-- Halina’t magpalamig – anyaya ko sa kanya, at itinuro ang di-kalayuang restawran at “refreshment parlor”. – Mainam doon at makapagbabalitaan pa tayo nang malaya, -- dagdag ko pang wika, nguni’t sa biglang lugod na umapaw sa aking puso’y nagsikip yata ang aking dibdib.
-- Bakit, may sakit ka ba sa puso? – at nangulimlim ang magaganda niyang matang wari’y pinagtataguan pa rin ng ligaw na luningning ng bituin.
-- Wala naman, -- tugon ko – datapuwa’t para mong pinagbalik sa akin ang talaarawan ng ating lumipas saka ang orasan ng buhay na sa kasiglaha’y nagpasasal sa tibok ng aking puso.
Nangulimlim na muli ang kanyang mga mata. Hinawakan niya ako sa kaliwang bisig at lumakad kaming patungo sa pook na aming pagpapalamigan.
Naupo kami na magkaharap sa isang sulok ng makabagong “refreshment parlor” na iyon na ang magandang upua’y natatabingan ng isang “carcel”.
Lumapit ang dalagitang naglilingkod at nag-usisa kung ano ang ibig namin.
-- Ano ang ibig mo? -- tanong kong masuyo sa aking kaharap.
-- Gaya ng ibig mo, -- asad niya. -- Pampalamig din! –
-- Nagsikip din kaya ang iyong dibdib? -- usisa ko.
-- Marahil, -- tugon niya na nakangiti.
At hinarap ko ang “servidora” na isang dalagita. Magnolia Ice Cream na ukol sa buwang ito. Saka “chocolate vanilla cake”. Ukol sa dalawa.
Saka kami nag-usap. Itinanong niya kung saan ako ipinadpad ng kapalaran. Inusisa ko rin siya. Samantalang kami’y nagpapalamig ay itinanong din niya sa akin kung bakit ako hindi nakatugon sa aking kapangakuan. Na siya'y naghintay ng maraming taon, hanggang sa mabatid niyang ako’y nag-asawa na, umano. Noon siya pinangiliran ng luha. Saka sinabi pa niyang kung ako’y sumira sa aming sumpaan, siya’y hindi maaaring sumira’t lumabag sa isang kasunduang pinanumpaan niya sa sarili, sa harap ng isang larawan ng Mahal na Birhen.
-- Patawarin mo ako! – malumanay na wika ko. – Napaka-matimtiman mo. Sadyang baligho mandin ang kapalaran. Marahil, ang may sala’y ang namagitang mga pangyayari: ang digmaan!
-- Malaon na kitang pinatawad! At, hindi ko akalaing ikaw’y buhay pa pala. . .
-- Samakatuwid ay nag-isa ka sa habang panahon sa iyong buhay? – usisa ko, na parang nag-aalinlangan.
-- Hindi na ako buhay, simula nang hindi matupad ang ating sumpaan, -- malungkot na wika niya. – Itinuring kong isa na akong patay! – isang buhay na patay.
Tinawag ko ang kanyang pangalan. Saka sa pakikidalamhati’y nabanggit ko ang ganito: “Subali’t ngayo’y maaari akong makatupad sa aking pangako. Matanda na ako, isang balo, nguni't. . . ang pag-ibig o ang pagmamahal ay tumatanda kaya?”
Hindi na aiya tumugon pa. -- Mawawatasan mo ang katugunan ko at ang kadahilanang hindi na sadyang maaari pang matupad ang dapat sanang naisakatuparan na noon pa! -- nasabi niya, makaraan ang ilang saglit na pagbubulay-bulay.
-- Ihatid mo sana ako sa pook kong tinatahanan, -- malungkot niyang wika
na halos nangingilid ang luha sa mga mata. . .
Magdarapit-hapon na nang kami’y lumabas sa pook na aming pinagpalamigan. Tumawag ako ng isang “taxi” at pinahayaan kong siya na ang magturo ng daan, tungo sa kanyang pook.
Hindi kami nag-iimikan. Nang mapaghalata niyang hindi na rin ako makapagsalita at waring nagdaramdam pa. . . ay hinipo niya ang aking kanang
kamay, at ang sabi:
-- Doon mo na lamang ako hahanapin sa tuwi kang magsisimba sa Kiyapo kung Biyernes o magpapasiyal sa Luneta, kung Sabado ng umaga. –
-- Ibig mong sabihin ay sa pinagpalamigan natin? -- tanong kong nag-aalinlangan.
-- Oo, doon nga, -- wika niya. -- Ayokong madako ka sa pook na tinatahanan ko.
Kung saan-saan bumagtas ang aming sasakyan hanggang sa makarating kami sa kahabaan ng isang “boulevard” sa Timog. Sa ilang panig na mabahay ay nakaraan na rin kami hanggang sa isang pook sa labas ng Maynila na, kinatatayuan ng mga gusaling may ilang klub na pang-araw at pang-gabi. Pagkatapos ay bumagtas pa kami ng daang-bakal hanggang sa isang pook, na maririnig ang mga tugtuging pang-sayawan, masasamyo na ang mamahalin, datapuwa’t masangsang na pabango saka ang putok ng mga botelya ng “champagne” na binubuksan ng kantinero.
-- Dito na ako bababa, -- malungkot niyang saad, bagaman nakangiti sa akin nang boong pag-ibig.
Binuksan ng tsuper ang pinto ng “taxi-cab” sapagka’t may kahigpitan at itinulak ko naman.
-- Paalam! -- at iwinasiwas ang kanyang sutlang panyolito sa akin.
-- Paalam! -- lalong malungkot kong naitugon na parang pahimakas, kasabay ng pagkakamasid ko sa patak ng luhang kumislap sa ibaba ng mga mata niya.
Sa tudla ng mamatay-mabuhay na liwanag ng mga “neon-lights” sa panulukan ng dalawang daang pinapanata mandin ng mga alagad ni Terpsikore at ni Bachus, saka ng mga magpapakamatay sa libingan ng puri. . . ay nagka-sanga ang aming landas.
Noon ko pa lamang nawatasan nang ganap ang kanyang sinabi na siya’y buhay na patay na sa daigdig na ito ng kabalintunaan!
Bago ako nakatulog nang gabing yaon ay ipinagdasal ko muna siya; na nawa’y kasihan siya ng magandang kapalaran upang magkaroon ng isang pagbabagong-buhay.
Samantala, narama ko na ang aking katandaan ay hindi dahilan sa aking gulang, na mabibilang sa mga daliri ng kanan at kaliwa kong kamay. Ang nadarama ko’y ang sugat ng alaala sa aking puso! Akala ko pa nama’y walang kanluran ang pag-ibig. . .
